[2006 р.] Довідка

Kruhel Wielki (gm. Przemyśl)

Cerkiew greckokatolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego

Opis obiektu

Zespół cerkiewny usytuowany jest w górnej części wioski, na opadającym w dolinę Sanu zboczu góry Lipnik. Teren przycerkiewny otoczony starodrzewem. Cerkiew orientowana. Opodal światyni, od południowego zachodu drewniana dzwonnica konstrukcji słupowej. Całość przyległego terenu zajmuje cmentarz.

Cerkiew drewniana, konstrukcji zrębowej, trójdzielna, z prothesis przy sanktuarium. Podmurowanie z łamanego kamienia. Podwalina dębowa. Belki zrębu ścian z drewna iglastego, łączone na 2/3 wysokości ścian (pierwotna wysokość budynku) na jaskółczy ogon z krytym czopem; w górnej partii na obłap. Pełna pierwotnie ściana ikonostasowa przecięta w dolnej partii. Również wtórnie poszerzone przejście z babińca do nawy. Sciany zbieżne. Nawa nakryta ostrosłupową, czteropołaciową kopułą. zrębową kopułą; w sanktuarium i babińcu zrębowe kolebki; w prothesis strop deskowy. Dachy konstrukcji krokwiowej, z dębowych, surowych żerdzi; nad nawą brogowy, nad sanktuarium i babińcem siodłowe, nad prothesis pulpitowy. Ściany szalowane deskami pionowo; fartuch osłaniający przycieś. Połacie dachowe poszyte gontem. W ich szczytach blaszane banie, na których żelazne kute krzyże. Podłoga deskowa. Portale wejściowe ościeżowe: do babińca od zachodu i do nawy od południa. Ościeżowe okna w południowej ścianie nawy; pozostałe wycięte w zrębie ściany. Plan cerkwi oparty na osiowym zestawieniu trzech kwadratów, przy czym nawa większa od zbliżonych rozmiarami sanktuarium i babińca. Od północy przy sanktuarium krótsze prothesis, którego północna ściana jest przedłużeniem ściany północnej ściany nawy. W bryle cerkwi dominantę stanowi wyższy masyw nawowy. Kalenice dachów sanktuarium i babińca poniżej okapu dachu nawy. Liczne ślady w detalu architektonicznym świadczące o podwyższeniu całego budynku w trakcie przebudowy (1884 r.), przy zachowaniu wcześniejszego rozplanowania i architektonicznej kompozycji bryły.

Dzwonnica, drewniana, słupowa, na planie kwadratu, o ścianach zbieżnych, pod dachem brogowym poszytym gontem. Ściany deskowane pionowo. Fartuch gontowy.

Dziewiętnastowieczna przebudowa cerkwi nie zniekształciła w zasadniczy sposób archaicznej formy świątyni, która pozostaje do dzisiaj jednym z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury cerkiewnej na terenie kraju, kształtującym nasze wyobrażenie o tym jak wyglądały drewniane ukraińskie cerkwie budowane na długo przed XVII wiekiem i okresem kiedy poszczególne regiony wykształciły właściwe sobie formy sakralnego budownictwa.

Historia obiektu

Osada Kruhel Wielki (zwana również Kruhel Miejski lub Uherce) usytuowana jest na zboczu góry noszącej niegdyś nazwę Kruhel. Wieś jako własność prywatna zastawiona została miastu Przemyślowi w 1474 przez Jerzego Krzyzica de Prawkowcze i od tego czasu nie wykupiona. Faktycznie jednak nie stanowiła ona własności miasta zaś dobra te stały się przedmiotem wielu spraw sądowych.

Istniejącą cerkiew wybudowano przed 1630 rokiem. Z tego czasu pochodzi dokument odnoszący się do sporu o popostwo po zmarłym Hryciu “…rządcy w sprawach duchowych według obrządku greckiego, który posługę należycie i chwalebnie od wielu lat sprawował…”. Na podstawie badań architektonicznych wiemy, że była to wówczas budowla bardzo podobna do dzisiejszej. Trójdzielna, z sanktuarium zamkniętym ścianą prostą, z prothesis po jego północnej stronie. Była stosunkowo niska, z brogową kopułą nad nawą i kolebkowo sklepionymi sanktuarium i babińcem. Miała przydach starszego typu (połacie dachowe sanktuarium i babińca połączone były dachem okapowym dzielącym pn. i pd. ścianę nawy w ok. połowie ich wysokości), kryjący również pomieszczenie prothesis. Istniały dwa okna w nawie i prawdopodobnie dwa niewielkie świetliki w połaciach dachowych sanktuarium oraz dwa portale wejściowe (do babińca od zachodu i do nawy od południa). Pomiędzy sanktuarium a nawą istniała konstrukcyjna przegroda ołtarzowa. Przy cerkwi w XVIII wieku wzniesiono drewnianą dzwonnicę.

W 1879 roku świątynia była już filią parafii w Prałkowcach gdzie w 1846 roku wybudowano nową, murowaną cerkiew. Cerkiew kruhelską przebudowano w 1884 roku, podwyższając nieco zrąb ścian, likwidując przydach, wycinając wewnętrzne przegrody i dodatkowe otwory okienne. Wnętrze ozdobiono polichromią ścienną. Po 1947 roku cerkiew została opuszczona. Remont o ograniczonym zakresie przeprowadzono w 1956 roku, jednak nieużytkowana świątynia popadła w ruinę. Gruntownie odremontowana została w latach 1997-2000. Obecnie jest ona własnością greckokatolickiej parafii archikatedralnej w Przemyślu.

Bibligrafia

J. Giemza, Historia jednej cerkwi. Tradycje budowlane i dzieje świątyni Wniebowstąpienia Pańskiego w Kruhelu Wielkim, /w:/ Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku. Rzeszów 1997

Archiwum SOZ w Przemyślu, Karta ewidencyjna cerkwi w Kruhelu Wielkim, oprac. J.Giemza

Archiwum SOZ w Przemyślu, Karta ewidencyjna dzwonnicy cerkiewnej w Kruhelu Wielkim, oprac. J.Giemza

Джерело: