[2006 р.] Довідка

CHOTYNIEC – parafia p.w. Narodzenia NMP – Dekanat Przemyski

Opis obiektu

Cerkiew usytuowana jest we wschodniej części wsi, na niewielkim wzniesieniu o łagodnych stokach. Teren wyznaczony jest ogrodzeniem w obrębie którego znajdują się relikty dawnego cmentarza. W północno-zachodnim narożu placu cerkiewnego drewniana, wieżowa dzwonnica (przeniesiona z Torek). Wzgórze cerkiewne otacza wieniec starodrzewia. Za ogrodzeniem, od wschodu, czynny cmentarz grzebalny. U podnóża wzniesienia, od strony północnej, droga polna łącząca się od zachodu z drogą wiejską. Cerkiew drewniana, konstrukcji zrębowej, kruchta ramowej, obustronnie szalowanej. Podmurówka z kamienia, w kruchcie z cegły. Podwalina zwęgłowana na obłap z ostatkami. Nawa, pastoforia, sanktuarium i babiniec zwęgłowane na obłap z ostatkami, od drugiego do czwartego wieńca w formie wydatnych rysi. Powyżej czwartego wieńca zwęgłowana na zamek z krytym czopem, w sanktuarium od wschodu na nakładkę z krytym czopem. Konstrukcja zrębowa kontynuowana jest w tamburach i sferycznych kopułach. Do prostokątnej nawy przylega trójbocznie zamknięte prezbiterium poszerzone o prostokątne wnęki pastoforów, po przeciwnej stronie nawy kwadratowy babiniec poprzedzony prostokątną kruchtą.

Starszą część cerkwi obiegają dookoła soboty oparte w sanktuarium i nawie na wysuniętych rysiach a od zachodniej części babińca na drewnianych kolumienkach z górnymi mieczami. Ponad zadaszeniem sobót nad babińcem półotwarta galeria zamknięta od góry półkolistymi arkadkami na słupach. Arkadki uformowane z odcinkowo podciętych mieczów. Galeria obiega babiniec z trzech stron. Na galerię prowadzą zewnętrzne schody, ustawione przy południowej ścianie. Nawę, prezbiterium i babiniec wieńczą trzy kopuły na ośmiobocznych bębnach, z pozornymi latarniami. Nad sanktuarium przestrzeń między kopułą a tamburem nawy wypełnia krokwiowa więźba dachowa, której połać przechodzi w opasanie (soboty) wokół sanktuarium, połączone z opasaniem nawy. Nad nową kruchtą dach dwuspadowy, pulpitowy.

Kopuły, zadaszenia i lica zrębu powyżej opasania pokryte gontem. Otwory drzwiowe w południowym zrębie nawy (oryginalny), zachodnim babińca i górnej kaplicy (rekonstruowane) o nadprożach wyciętych w formie oślego grzbietu. W kruchcie prostokątny z nadświetlem. Otwory okienne zróżnicowane. W nawie i górnej kaplicy nad babińcem prostokątne zamknięte wycięciem w formie oślego grzbietu, w tamburze nawy zamknięte półkoliście, pozostałe (w zrębach kopuły babińca i sanktuarium, w kruchcie) prostokątne o zróżnicowanej wielkości. We wnętrzu nad nawą i sanktuarium sferyczne kopuły na ośmiobocznych tamburach z pendentywami. Ściana zachodnia nawy przepruta prostokątnymi otworami do babińca i górnej kaplicy. Pomiędzy nawą a sanktuarium zrębowa przegroda ikonostasowa.

Sanktuarium od południa i północy poszerzone o płytkie, prostokątne wnęki, zamknięte od góry jednospadowym schyłem sklepienia. Babiniec podzielony jest na dwie kondygnacje. Dolna, stanowiąca właściwy babiniec i górna, stanowiąca chór muzyczny. Między dolną a górną koondygnacją strop belkowy. W kruchcie pseudosklepienie zwierciadlane (bez schyłów od wschodu i zachodu). Polichromia w nawie, sanktuarium i górnej kaplicy figuralno-ornamentalna z 1735 i zap. 1722 r. Na zrębie wschodnim nawy zawieszony pięciokondygnacyjny ikonostas o niezależnej konstrukcji z bogatą snycerką – zapewne z 1671 r., częściowo przekształcony w 1756 r. W sanktuarium centralnie ustawiony prestoł. Ołtarz boczny z ok. 1700 r.

Historia obiektu

Pierwsza informacja o cerkwi w Chotyńcu pochodzi z 1515 r. Budowę obecnej cerkwi datuje się tradycyjnie na rok 1615, jednak data ta nie znajduje potwierdzenia w dostępnych materiałach źródłowych. Na podstawie analizy architektonicznej obiektu można jednak przyjąć jako prawdopodobny okres budowy lata około 1600 r. Z dokumentów odnoszących się bezpośrednio do budynku cerkwi potwierdzony archiwalnie jest dopiero przywilej Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1671, w którym król ofiarował łan pola z przeznaczeniem na remont miejscowej cerkwi. Ponieważ archiwalia siedemnasto- i osiemnastowieczne, odnoszące się do cerkwi, są wyjątkowo skąpe w zasób informacji a cerkiew wielokrotnie poddawana była remontom i przekształceniom, jej pierwotnego wyglądu możemy się jedynie domyślać (opierając się na analizie architektonicznej).

Mogła to być budowla trójdzielna, z dwiema lub trzema kopułami na tamburach. Nad babińcem znajdowała się kaplica p. w. Zwiastowania, z zewnętrznymi galeriami. Sanktuarium zamknięte było trójbocznie, z niewielkimi pastoforiami. Nad sanktuarium rozpięty był dach pięciospadowy, którego połacie schodziły na schyły pastoforiów i wspierały się na rysiach bierwion drugiego i trzeciego wieńca, łącząc się z opasaniem nawy, a dalej babińca, tworząc tzw. przydach. Kolejny remont obiektu, przeprowadzony w 1733 r., zmodernizował jego konstrukcję. Wymieniono wówczas znaczną część zrębu, a bierwiona w czwartym wieńcu przedłużono i uformowano w rysie o regularnym uskoku, podwyższając w ten sposób ustawienie dolnej płatwi opasania. Nad sanktuarium wzniesiono ośmioboczny tambur, sklepiony sferyczną kopułą. W 1745 r. funkcjonowała jeszcze kaplica górna (nad babińcem) oświetlona trzema oknami.

W roku 1735 wykonana została polichromia nawy a w 1753 r. zmodernizowano dolną część ikonostasu. Polichromię sanktuarium wykonano prawdopodobnie w roku 1772. W bliżej nieokreślonym czasie (do poł. XIX w.) przy zachodnim zrębie nawy wykonano nadwieszony chór muzyczny. Poważniejsze prace modernizacyjne wykonano w 1858 r. Nad zrębową kopułą sanktuarium nadbudowano pozorną kopułę, a w zrębach tamburu wycięto trzy otwory okienne. Trzy otwory okienne wycięto również w tamburze babińca. Dawną górną kaplicę nad babińcem przerobiono na chór muzyczny połączony z nadwieszonym chórem przez wykonanie przeprucia w zachodnim zrębie nawy. W czasie I wojny światowej zniszczeniu uległa przycerkiewna dzwonnica. Wyjątkowo destrukcyjna była rozbudowa cerkwi dokonana w 1925 r. Dodanie od zachodu prostokątnej kruchty spowodowało likwidację części sobót, części unikalnej galerii babińca i unikatowego portalu, a we wnętrzu wycięcie zachodnich zrębów babińca oraz likwidację chóru muzycznego i stropu dawnej kaplicy górnej. Nowy chór umieszczono na zachodniej ścianie kruchty. Nad całością obiektu wymieniono gont.

W latach l945-47 cerkiew adaptowano na kościół rzymskokatolicki. Popadająca stopniowo w ruinę cerkiew została tymczasowo zabezpieczona w 1983 r. Po odzyskaniu cerkwi przez pierwotnego właściciela – kościół greckokatolicki (1990 r.) w latach 1991-1992 przystąpiono do kompleksowej renowacji obiektu, w trakcie której przekomponowano nieco kruchtę w celu umożliwienia rekonstrukcji elementów architektonicznych, zlikwidowanych w 1925 r.

Bibliografia

Z. Beiersdorf, Dokumentacja historyczno-architektoniczna, 1968, mps w SOZ Przemyśl i Rzeszów

W. Sobocki, Drewniane cerkwie z sobotami na przykładzie zabytków w Uluczu, Radrużu i Chotyńcu, 1989, pr. mgr. mps w UMK Toruń

W. Sobocki, Drewniana architektura cerkiewna Małopolski Środkowej, z. 1, pow. Jarosław, (bez daty wyd. ) Kopenhaga

E. Dwornik-Gutowska, Polichromia drewnianych cerkwi w Uluczu, Grąziowej i Chotyńcu, 1955, pr. mgr. mps UJ Kraków

Archiwum SOZ w Przemyślu, Karta ewidencyjna cerkwi w Chotyńcu, oprac. E. Zawałeń

Archiwum Państwowe w Przemyślu, Zespół Archiwum Biskupstwa Grekokatolickiego w Przemyślu: sygn. 13 (1788), sygn. 24-25 (1777), sygn. 60 (lata 1720-84) sygn. 157 (1723-65), sygn. 168 (1753), sygn. 296 (1780), sygn. 370-71 (1824), sygn. 3549 (1822), sygn. 5934 (1928)

Джерело: