Jak wyglądała Warszawa w średniowieczu?

Piotr Celej

Przyszła stolica Polski w czasach Władysława Jagiełły nie była imponującym miastem. Musiała być jednak zorganizowana nowocześnie, czego dowodem jest wyznaczenie jej na miejsce rozprawy prowadzonej przez legata papieskiego. Przyjrzyjmy się średniowiecznemu miastu.

Warszawa do grona głównych miast Polski weszła późno, jednakże korzystne położenie od samego początku sprzyjało jej dynamicznemu rozwojowi. W wyniku unii z Litwą doszło do wzrostu znaczenia Warszawy. W 1408 książę mazowiecki Janusz I Stary wykupił Warszawę, a w 1413 przeniósł stolicę Księstwa Mazowieckiego z Czerska właśnie do przyszłej stolicy Polski. Wróćmy jednak do początków.

Od drewnianego grodu po wielkie miasto

Najstarsze ślady bytności człowieka na terytorium współczesnej Warszawy pochodzą z końca starszej epoki kamienia, a więc około 12 tysięcy lat p.n.e. W kolejnych stuleciach terytorium obecnej stolicy Polski sporadycznie było zamieszkiwane przez plemiona. Bez wątpienia ważnym świadectwem bytności Słowian jest grodzisko na Grochowie, istniejące już w X wieku. Do końca XV wieku na terenie obecnej Warszawy istniały wzmiankowane w źródłach osady jak: Tarchomin, Młociny, Białołęka, Żerań, Wawrzyszew, Palikowo, Mostki (Powązki), Targowe, Warszewa, Kamion, Grochowo, Wielka Wola, Kawęczyn, Gocław, Solec, Jazdów, Rakowo, Czechowice, Skorosze, Mokotów, Wyględowo-Kościesze, Zerzno, Służewo, Milanowo, Zawady, Kaczkowo, Miedzeszyn oraz Powsino.

Interesujące nas miasto nad skarpą wiślaną powstało na przełomie XIII i XIV wieku nad rzeką Kamionką. Było to miejsce strategiczne – lokalizacja grodu to «cypel» skarpy wiślanej pomiędzy dwoma potokami spływającymi z niej: pierwszy (Kamionka) płynął mniej więcej wzdłuż współczesnej ulicy Grodzkiej, a drugi z rejonu placu Zamkowego przez dziedziniec kuchenny Zamku Królewskiego. Gród otoczony był wałem ziemno-drewnianym, zaś jego pozostałości odkryto w czasie renowacji pałacu pod Blachą. Z czasem powstała najpierw Wieża Grodzka, a potem cała osada miejska. Założono ją w polu, czyli na tzw. «surowym korzeniu».

Powstające miasto zyskało prawa prawdopodobnie podczas panowania księcia mazowieckiego Bolesława II (1251-1313). Powodem powstania nowego miasta było jego strategiczne położenie. Skarpa Wiślana dawała możliwość kontroli rzeki przy niewielkim nakładzie militarnym. Przez to miejsce biegł również szlak z Sochaczewa na wschód. Trzecim szlakiem była droga lądowa północ-południe z Czerska do Zakroczymia, ponad skarpą, śladem takich współczesnych ulic jak Nowoursynowska, Mokotowska, Krakowskie Przedmieście, Świętojańska, Nowomiejska.

Średniowieczne dokumenty z Warszawy świadczą, że było to raczej zwyczajne miasto o kupiecko-rzemieślniczym kształcie. Wokół miasta rozwijały się osady rolnicze, które zaopatrywały nie tylko Warszawę, ale też uczestniczyły w handlu wiślanym. Pierwsi osadnicy pochodzili przede wszystkim z Torunia. Podobnie jak w innych miastach na prawie chełmińskim charakterystyczne były wąskie parcele – 9-metrowej szerokości oraz prostopadły układ ulic. Co ciekawe, niemal identyczny układ zauważyć można m. in. w Iławie. W XIV wieku miasto zajmowało powierzchnię około 10 hektarów, wytyczono w nim 12 ulic oraz około 150 posesji, z czego 40 przy rynku, a otoczyły je najpierw wały, a potem mury z dwiema bramami: Nowomiejską (Łazienną) oraz Krakowską (Mieszczan).

Średniowiecznej Warszawie przysłużył się przede wszystkim książę mazowiecki Janusz I Starszy. Był on inicjatorem budowy Domu Wielkiego (Curia Maior), który dziś jest najstarszą, gotycką częścią Zamku Królewskiego. Książę lubił spędzać w Warszawie niedzielę, a także święta. 4 czerwca 1413 roku, w przywileju zebrano wszystkie dotychczasowe udogodnienia dla mieszkańców miasta, określono jego granice oraz dni targowe (czwartek dla Starej Warszawy, poniedziałek dla Nowej).

Handel Wiślany podstawą rozwoju

Warszawa weszła w okres dynamicznego rozwoju. Stare miasto okalały coraz okazalsze fortyfikacje, zwieńczone basztami i bramami. Po wojnie 13-letniej odblokowanie handlu wiślanego Korony spowodowało jeszcze dynamiczniejsze tempo rozwoju miasta. A jak wyglądało życie w ówczesnej Warszawie? Z pomocą przychodzą liczne źródła – od dokumentów sądowych, poprzez spisy praw miejskich, aż po prowadzone przez kościół kroniki i księgi.

Pracowano wówczas bardzo dużo – przez 250 dni w roku, sześć dni w tygodniu i po kilkanaście godzin dziennie. Zdecydowanie najliczniejszą grupą zawodową w dawnej Warszawie byli rzemieślnicy. Byli to głównie kowale, rzemieślnicy obrabiający skóry, sporo było również bednarzy, tkaczy czy krawców. Najmniej było wysoko wykwalifikowanych specjaliatów – złotników, tkaczy złotem czy malarzy. Niewielu było również aptekarzy, mieczników i kuszników. Jeśli chodzi o zarobki, to elitą byli złotnicy i rymarze, a najmniej zarabiali garncarze.

Drewniany dom kosztował 480 groszy. Za konia trzeba było z kolei zapłacić od 100 do 200 groszy. Zwykły robotnik musiał więc pracować na dom przez dwa lata, a na konia – od 6 do 10 miesięcy. Z kolei roczne utrzymanie rodziny kosztowało 32 gramy srebra. Ludność przyszłej stolicy Polski nie przekraczała wówczas kilku tysięcy mieszkańców, zaś najczęściej emigrowali do niej mieszkańcy mniejszych miejscowości na Mazowszu.