Administracja Apostolska Lemkowszczyzny w latach 1939 - 1944

Po wkroczeniu we wrześniu 1939 roku na tereny Polski armii niemieckiej i radzieckiej, okupanci 28 września zawarli kolejną umowę, na podstawie której tereny Rzeczpospolitej Polskiej podzielili między siebie wzdłuż rzek: Sanu, Bugu i Narwi. Tym samym rozbita została prowincja lwowsko-halicka obrządku wschodniego. Po stronie radzieckiej znalazły się ziemie leżące po prawej stronie rzeki San z Przemyślem. Niemcy okupowali pozostałą część diecezji przemyskiej z Jarosławiem i całą Administracje Apostolską50. W Przemyślu pozostał ordynariusz ks. bp. J. Kocyłowśki. Dla terenów diecezji zajętych przez Niemców ustanowił on administratora – ks. bp. H. Łakotę z siedzibą w Jarosławiu.

AAŁ do stycznia 1941 roku zarządzał administrator apostolski ks. J. Medwecki. Jego następcą został przybyły z archidiecezji lwowskiej ks. Ołeksander (Aleksander) Małynowśki (1888 – 1957), mianowany 5 lutego 1941 roku przez nuncjusza apostolskiego w Berlinie Cesare Orsenigo51. Był on świadomym Ukraińcem.

W latach 1939-1941, a następnie w 1944 na tereny AAŁ przybywali Ukraińcy z Galicji Wschodniej zajętej przez ZSRR52. Byli to przede wszystkim nauczyciele, lekarze, urzędnicy, a także duchowni greckokatoliccy. Już 25 września 1939 roku administrator apostolski informował o 50 księżach przybyłych z różnych wschodnich diecezji greckokatolickich53. Natomiast w grudniu 1940 roku spośród nowoprzybyłych do AAŁ 13 pochodziło z archidiecezji lwowskiej, 12 – z diecezji przemyskiej, 5 – ze stanisławowskiej i jeden z Podlasia.

Na podstawie umowy podpisanej 3 listopada 1939 roku pomiędzy Rzeszą niemiecką a ZSRR o wymianie ludności z obszarów zajętych przez oba państwa wyjechało na Ukrainę około 5 tys. Łemków54.

Władze niemieckie starały się w Generalnym Gubernatorstwie zabezpieczyć swoje interesy poprzez odpowiednią politykę narodowościową, polegającą na podkreślaniu wszelkich etnicznych odrębności. W tej polityce ważną rolę przypisywano Ukraińcom, natomiast starano się osłabić środowiska staroruskie i moskalofilskie na Łemkowszczyźnie55. Już na początku okupacji aresztowania objęły także Łemków, w tym również księży greckokatolickich. Przed atakiem na ZSRR uwięziono 9 kapłanów i internowano w Kielcach56.

Niektórzy duchowni greckokatoliccy o świadomości ukraińskiej pracujący w AAŁ angażowali się w działania polityczne z nadzieją utworzenia samodzielnego państwa – Ukrainy. Popierali oni najpierw struktury Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), następnie Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) czy tworzone u boku armii niemieckiej SS «Galizien»57. Duchowni tej orientacji wspierali działania Ukraińskiego Komitetu Centralnego.

Od 1943 roku front niemiecko – radziecki przesuwał się na zachód. Na tereny AAŁ zaczęli napływać kolejni Ukraińcy ze wschodniej Galicji, w tym także duchowni greckokatoliccy58. W 1944 roku do Krynicy przeniósł się administrator apostolski ks. O. Małynowśki. Była ona w czasie wojny ważnym ośrodkiem ukraińskiego życia narodowego59.

Działania wojenne uniemożliwiły normalne funkcjonowanie AAŁ, dlatego 24 lipca 1944 roku administrator powołał trzech wikariuszy generalnych: ks. Stepana (Stefan) Jadłowskiego z Polan Surowicznych, ks. Iwana (Jana) Pidharbija z Olchowca, ks. Andrija (Andrzeja) Złupko z Gładyszowa60. Mieli oni zarządzać tymi terenami AAŁ, z którymi przebywający w Krynicy administrator apostolski na skutek działań wojennych utracił kontakt.

Dużą samodzielnością wykazał się proboszcz parafii w Polanach Surowicznych ks. S. Jadłowski. Utworzył on kancelarię wikariatu generalnego, która posiadała oryginalne pieczęcie, wydawał przepisywany ręcznie biuletyn informacyjny «Wisti Heneralnoho Wikariatu AAŁ w Polanach Surowicznych»61. Ten stan trwał do wyzwolenia całej Łemkowszczyzny. W trakcie działań wojennych zostało zniszczonych wiele budynków należących do Kościoła unickiego. Zginęli wówczas ks. Damian Dziama i ks. Mychaił (Michał) Semen62.

Wschodnie dekanaty AAŁ zostały wyzwolone już w drugiej połowie 1944 roku. Do Krynicy Armia Czerwona weszła 21 stycznia 1945 roku63.

Działania administratora apostolskiego ks. O. Małynowśkiego prowadziły do ukrainizacji struktur AAŁ poprzez usuwanie księży o orientacji staroruskiej oraz wprowadzenie rozporządzenia o używaniu w pracach ordynariatu języka ukraińskiego64. Starał się on utrzymywać jak najlepsze stosunki z władzami niemieckimi. Utrzymywał ożywioną korespondencję z episkopatem kościoła greckokatolickiego.

Natomiast Łemkowie nie angażowali się zbytnio w rozgrywające się wydarzenia, raczej nie sympatyzowali z ukraińskimi dążeniami niepodległościowymi.