Powolanie i organizacja Administracji Apostolskiej Lemkowszczyzny (1934 - 1939)

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej na terenie odrodzonej Polski znalazła się lwowsko – halicka metropolia kościelna obrządku wschodniego. W jej skład wchodziły: archidiecezja lwowska, diecezja przemyska oraz diecezja stanisławowska11. Metropolitą był ks. bp. Andrej (Andrzej) Roman Szeptyćki, ordynariuszem przemyskim ks. bp. Josafat Kocyłowśki, ordynariuszem stanisławowskim ks. bp. Hryhori (Grzegorz) Chomyszyn.

Biskup ordynariusz działał w oparciu o prawo kanoniczne, konstytucje państwowe obowiązujące w Rzeczypospolitej Polskiej, a także konkordat z 1925 roku. Zgodnie z prawem kanonicznym ordynariusz pełnił w swojej diecezji z ramienia papieża władze prawodawczą, sądowniczą, pasterską i administracyjną nad wiernymi i duchownymi. W sprawach sądowo – administracyjnych pomagał ordynariuszowi konsystorz. Funkcjonowały w jego ramach urzędy kolegialne m. in. kancelaria, sąd kościelny13. Funkcje doradcze pełniła kapituła, składająca się z prałatów, kanoników i mitratów (infułatów).

Na czele dekanatu stał dziekan, parafii – proboszcz. Kompetencje zbliżone do parafii posiadały samodzielne wikariaty, zarządzane przez samodzielnych wikariuszy14. W momencie wakansu na stanowisku proboszczowskim, ordynariusz mianował tymczasowego administratora.

Diecezja przemyska obrządku wschodniego w 1932 roku liczyła 688 parafii i 69 samodzielnych wikariatów, zorganizowanych w 54 dekanaty15. W jej obrębie zamieszkiwało 1 240 453 wiernych, wśród których pracowało 723 duchownych.

Status Kościoła katolickiego w Polsce regulował konkordat podpisany 10 lutego 1925 przez rząd polski i Stolicę Apostolską16. Państwo gwarantowało w nim wszystkim obrządkom kościoła katolickiego, w tym greckokatolickiemu swobodę działania w sprawach religijnych i narodowych, nienaruszalność majątkową, niezmienność struktury kościelnej. Jednocześnie Prezydent Rzeczypospolitej uzyskał wpływ na mianowanie biskupów, a ci zobowiązani byli do składania na jego ręce przysięgi lojalności wobec państwa polskiego. Przed nominacją proboszczowską kandydat musiał uzyskać aprobatę Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Duchowni mieli obowiązek odmawiania w czasie nabożeństw niedzielnych i w dzień święta 3-go maja modlitwy za «pomyślność Rzeczypospolitej i Pana Prezydenta».

Na południowo – zachodnich terenach diecezji przemyskiej znajdowały się górzyste tereny Łemkowszczyzny. Ludność tam zamieszkująca – Łemkowie – była w większości greckokatolicka17. Ich świadomość narodowa była niejednolita. Część uważała się za Rusinów, część za Ukraińców.

Układ wyznaniowy uległ zmianie po 1926 roku. W tym czasie tzw. «schizma tylawska» zainicjowała masowe konwersje Łemków na prawosławie18. Skutkiem czego w latach 1926-1934 obrządek greckokatolicki opuściło według danych Kościoła unickiego około 17 tys. Łemków19. Źródła prawosławne podają, że konwertytów było około 25 tys., polskie dane statystyczne pochodzące z przeprowadzonego w 1931 roku spisu ludności – około 16 tys20.

Jako bezpośrednią przyczynę odchodzenia Łemków od Kościoła katolickiego wskazywano na ukrainizacyjne działania ordynariusza przemyskiego ks. bp. J. Kocyłowśkiego21. W tej sytuacji środowiska staroruskie podjęły zabiegi, aby odizolować Łemkowszczyznę od diecezji przemyskiej. Działania podjęto w 1933 roku. W lecie tegoż roku do nuncjusza apostolskiego w Polsce ks. abp. Francesco Marmaggi oraz do prymasa Polski ks. kardynała Augusta Hlonda udały się delegacje Łemków22.

Nuncjuszowi apostolskiemu złożono protest przeciwko polityce ks. bp. przemyskiego J. Kocyłowśkiego, żądając jednocześnie utworzenia oddzielnego biskupstwa obejmującego Łemkowszczyznę23. Do prymasa Polski zwrócono się z prośbą «o wyjednanie zgody Kurii Rzymskiej i Rządu RP na odłączenie Łemkowszczyzny od diecezji przemyskiej i stworzenie odrębnej jednostki zależnej bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej»24. Kardynał A. Hlond obiecał zająć się tą sprawą.

Utworzenie na terenie Rzeczypospolitej Polskiej nowej struktury kościelnej w ramach obrządku wschodniego Kościoła katolickiego wymagało zgody władz państwowych, do tego zobowiązywał podpisany w 1925 roku konkordat25.

Rozpoczęły się rokowania prowadzone pomiędzy Rządem RP a Stolicą Apostolską26. Zakończyły się one podpisaniem 9 lutego 1934 roku konwencji, w której Rząd RP zgodził się na wydzielenie z diecezji przemyskiej obrządku greckokatolickiego 9 dekanatów znajdujących się na Łemkowszczyżnie (dekanaty: bukowski, dukielski, dynowski, gorlicki, grybowski, krośnieński, muszyński, rymanowski i sanocki) i utworzenie z nich AAŁ27. Rząd RP zobowiązywał się także do przekazywania specjalnej dotacji na funkcjonowanie AAŁ. Dokument miał obowiązywać 10 lat, z opcją na przedłużenie za zgodą obu stron28.

10 lutego 1934 roku Święta Kongregacja dla Kościołów Wschodnich wydała dekret zaczynający się od słów: «Quo aptius consuleret (…)»powołujący do istnienia AAŁ na czele z administratorem apostolskim29. Nowo utworzona jednostka była bezpośrednio podporządkowana Stolicy Apostolskiej.

9 wyłączonych z diecezji przemyskiej dekanatów składało się z 111 parafii i 11 samodzielnych wikariatów30. Według danych pochodzących z schematyzmu AAŁ z 1936 roku zamieszkiwało tam 127 305 grekokatolików, wśród których pracowało 130 duchownych. Administracja zarządzała 204 cerkwiami i kaplicami.

Administracja Apostolska była zorganizowana podobnie jak diecezja. Funkcje kapituły pełniła Rada złożona z 6 członków31. Wybierano ich co trzy lata32. Po upływie pierwszej kadencji nie powołano nowych przedstawicieli, tym samym Rada zawiesiła działanie.

Obok Rady działała Kuria w skład której wchodziły instytucje kolegialne takie jak: sędziowie prosynodalni, cenzorzy ksiąg religijnych i in.33. AAŁ wysyłała swoich przedstawicieli do powiatowych rad szkolnych w Gorlicach, Jaśle, Krośnie, Nowym Sączu i Sanoku34.

W porozumieniu z Rządem RP Stolica Apostolska powołała na stanowisko administratora apostolskiego ks. Mykołe (Mikołaja) Nahorianśkiego, dotychczasowego kapelana grekokatolików w Wojsku Polskim. Ten jednak odmówił35. Wobec czego 11 grudnia 1934 roku nominowano na to stanowisko ks. Wasyla (Bazylego) Maścjucha (1873 – 1936), który nominacje przyjął36. 19 stycznia 1935 roku w trakcie obchodu Święta Jordanu w Sanoku uroczyście rozpoczął swoją posługę. Nie pełnił jej jednak długo, gdyż 10 marca 1936 roku zmarł. Zanim ustanowiono nowego administratora, regentem AAŁ został ks. I. Polański37.

13 lipca 1936 roku po konsultacjach z władzami polskimi Stolica Apostolska desygnowała na stanowisko nowego administratora ks. Jakowa (Jakuba) Medweckiego (1880-1941), który rozpoczął prace w październiku tegoż roku38. Był to ostatni administrator mianowany przed wybuchem drugiej wojny światowej.

Początkowo siedzibą administratora apostolskiego i Kurii AAŁ był Rymanów Zdrój39. W 1938 roku została ona przeniesiona do Sanoka.

Władze AAŁ dążyły do odcięcia Łemkowszczyzny od wpływów biskupa przemyskiego ks. J. Kocyłowśkiego. 20 sierpnia 1935 roku administrator AAŁ ks. W. Maścjuch podpisał z ks. bp. J. Kocyłowśkim umowę, w wyniku której z AAŁ przeniesiono do diecezji przemyskiej duchownych silnie związanych z ruchem ukraińskim, a duchownych o orientacji staroruskiej z diecezji przemyskiej do AAŁ40. W sprawie usunięcia księży greckokatolickich o orientacji ukraińskiej interweniowały władze państwowe.

Od wpływów ukraińskich starano się izolować kandydatów do stanu duchownego pochodzących z terenów Łemkowszczyzny. W tej sprawie Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wraz z nuncjuszem apostolskim podjęli decyzje o skierowaniu greckokatolickich kleryków z AAŁ do rzymskokatolickich seminariów duchownych – akceptowanych przez władze państwowe.41 Rekrutacje kandydatów do stanu duchownego prowadziła Kuria AAŁ w Rymanowie. Musieli oni przejść pozytywnie przeprowadzaną przez Urząd Wojewódzki w Krakowie weryfikację pod kątem stosunku do państwa polskiego. Władze państwowe dotowały kształcenie kleryków, ale tylko w wyznaczonych przez siebie ośrodkach. Na pierwszy rok nauki (1935/1936) zgłosiło się 10 kandydatów, z czego zakwalifikowano 5. Spośród nich 4 zostało skierowanych do Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie, jeden na koszt administratora – do Papieskiego Seminarium Duchownego w Dubnie.

Wkrótce, bo już w 1937 roku, na skutek konfliktu greckokatolickich kleryków z władzami krakowskiego seminarium zostali oni z niego usunięci. Administrator apostolski skierował ich do seminarium w Dubnie. Władze państwowe cofnęły dotacje przeznaczone na ich kształcenie. W tej sytuacji administrator ks. J. Medwecki doszedł do porozumienia z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: MWRiOP), w wyniku czego skierowano kleryków do Diecezjalnego Seminarium Duchownego w Tarnowie42. W 1938 roku studiowało tam 9 kandydatów do stanu duchownego. Mieli oni własnego rektora ks. Apolinarego Dutkiewicza. Nadto kleryków administrator apostolski w dalszym ciągu kierował na swój koszt do Papieskiego Seminarium Duchownego w Dubnie.

Duchowni stojący na czele AAŁ przed wybuchem wojny byli związani z orientacją staroruską. Poprzez wydawane rozporządzenia starali się osłabić ruch ukraiński wśród duchownych i wiernych. Pierwszy administrator ks. W. Maścjuch zabronił śpiewania w cerkwiach ukraińskich pieśni religijnych43 Ks. J. Medwecki w 1937 roku ogłosił dekret zabraniający duchownym pracującym w AAŁ czytania i prenumerowania czasopism ukraińskich. Celem osłabienia wpływów prawosławia ks. W. Maścjuch sprowadził do Florynki zakon oo. studytów, była to pierwsza tego typu placówka na Łemkowszczyźnie44.

Powołanie AAŁ, według osób, które doprowadziły do jej utworzenia miało na celu zahamowanie konwersji Łemków na prawosławie, jednakże poza pojedynczymi przypadkami w latach 1932-1933 zmiany wyznania ustały45. Decyzja o utworzeniu AAŁ uderzyła przede wszystkim w proces ukrainizacji Łemków, w którym aktywny udział brał między innymi Kościół greckokatolicki. Nie wszyscy wierni akceptowali tę postawę, zwłaszcza gdy duchowni uniccy wprowadzając w życie zarządzenia ordynariusza przemyskiego dokonywali zmian w liturgii46. Nastroje te podsycały władze państwowe a także Kościół rzymskokatolicki. Wydaje się, że w powołaniu AAŁ znaczącą rolę odegrały polskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), kierujące się polityką popierania małych grup etnicznych, aby osłabić większe. Na Łemkowszczyźnie popieranie ruchów staroruskich miało zahamować proces ukrainizacji47. MSW, jak również MWRiOP, wykorzystując skomplikowaną sytuację wyznaniową i polityczną na Łemkowszczyźnie realizowały swoją politykę poprzez popieranie organizacji staroruskich, kreowanie oświaty w lokalnej gwarze i inicjowanie badań naukowych nad Łemkowszczyzną, a w roku 1934 przyczyniły się do utworzenia AAŁ.

Decyzja o powołaniu administracji apostolskiej ustabilizowała sytuację wyznaniową na Łemkowszczyźnie. Przejścia na prawosławie wśród Łemków ustały, a nawet nastąpiły powroty do obrządku greckokatolickiego48. Od samego początku rysował się narastający wpływ władz państwowych na funkcjonowanie AAŁ. Jarosław Moklak zauważył, że: «Począwszy od 1937 roku postawa władz rządowych coraz wyraźniej zmierzała w kierunku przekształcenia administratury w narzędzie polityki narodowościowej na Łemkowszczyźnie», za pomocą którego chciano spolonizować Łemków49.