Городло с
Horodło (Hrodło) znaczy tyle samo co gród. Położone na Wyżynie lubelskiej, na lewym brzegu Bugu, przy dawnym szlaku handlowym prowadzącym na Ruś, pierwotnie pełniło funkcję warownego grodu, którego zadaniem było pilnowanie szlaków handlowych i zapewnienie bezpieczeństwa okolicznym mieszkańcom. Dokumenty pisane wymieniają Horodło po raz pierwszy w 1287 roku. W tym samym czasie została prawdopodobnie wybudowana pierwsza świątynia dla Kościoła grecko-ruskiego. Miejscowość ta jako własność książęca wraz z Ziemią Czerwieńską wielokrotnie przechodziło z rąk polskich do ruskich i litewskich. W końcu w. XIV weszła w skład lenna bełskiego książąt mazowieckich. Prawo miejskie zostały nadane Horodłu w. XIV/XV prawdopodobnie przez Ziemowita IV księcia mazowieckiego i bełskiego. W r. 1413 król polski Władysław Jagiełło i książę Witold podpisują na zamku na Bugiem dokument Unii polsko-litewskiej zwanej Horodelską. Prawo magdeburskie nadane w r. 1454 przez Władysława I księcia mazowieckiego i bełskiego. W latach: 1500-26 miasto jest pięciokrotnie niszczone przez Tatarów. Uzyskuje szereg przywilei m. in. w latach: 1487, 1506, 1511 oraz 1565 (Zygmunta Augusta, na budowę ratusza na rynku).
Największy rozwój miasta ma miejsce w 2. poł. w. XVI i pocz. w. XVII, w tym czasie staje się ono siedzibą starostwa niegrodowego. Niszczone wielokrotnie pożarami i najazdami obcych wojsk, m. in. w latach: 1648, 1655, 1657, 1702 (wówczas zniszczony zamek, którego ruiny istniały do r. 1764). Po pierwszym rozbiorze włączone do zaboru austriackiego, od r. 1809 do Księstwa Warszawskiego, od 1815 r. do Królestwa Kongresowego. Zdegradowane do roli osady w r. 1869.
Miasto zbudowane na planie otwartym, z zamkiem oraz warownym kościołem i klasztorem dominikanów. Centrum miejscowości to czworoboczny rynek o zatartym nieco układzie, z ulicami wybiegającymi z naroży; obecnie układ ulic nieregularny. Obecny kościół parafialny (podominikański) usytuowano w południowo – wschodnim narożu rynku; w południowo – zachodnim narożu znajduje się dawna cerkiew neounicka pw. św. Mikołaja, drewniana. Na wschód od osady, nad samym Bugiem, teren tzw. Wałów Jagiellońskich, częściowo podmyty przez Bug, pozostałość dawnego zamku (odnajdywano tam cegłę palcówkę oraz fragmenty kafli z w. XVII), na którego miejscu przed r. 1765 wzniesiono nie istniejący obecnie dwór starosty. W północno-wschodniej części osady na tzw. “Pogórzu” istniał kościół parafialny pw. Krzyża Św. drewniany.
Na północny – zachód, ok. 1 km od osady, kopiec z żeliwnym krzyżem wzniesiony w r. 1861 dla uczczenia Unii Horodelskiej. W tymże roku odbyła się w Horodle manifestacja patriotyczno-religijna ludności ze wszystkich stron Polski pod hasłem odnowienia Unii horodelskiej. Władze carskie nie wpuściły manifestantów do Horodła, nie przeszkodziło im to jednak zebrać się na polach poza Horodłem. W manifestacji brali udział duchowni obrządku rzymskiego i unickiego, w tym wyróżniający się ks. Andrzej Bojarski, proboszcz z Krasnegostawu oraz unita bazylianin, inspirator uroczystości O. Marek Laurysiewicz z Chełma. Na pamiątkę tych wydarzeń usypano kopiec i ustawiono drewniany krzyż. W 1924 r. kopiec ten odnowiono i podwyższono do 11 m. oraz ustawiono na nim metalowy krzyż. Krzyż ma wygląd ściętego pnia drzewa z którego wyrasta nowa odrośl w postaci krzyża – jest to symbol odrodzonej Polski.
Na temat Horodła napisano:
Bogowska Bożena. Dzieje Horodła, Rzeszów 1998 (praca magisterska – mps).
Górak Jan. Miasta i miasteczka Zamojszczyzny. Zamość 1990.
Horn Maurycy. Mieszczanie Powiatu Horodelskiego i ich walka z uciskiem feudalnym w pierwszej połowie XVII w.
Krukowski Henryk. Parafia i Kościół Neounicki św. Mikołaja w Horodle. W: Biuletyn Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego. Nr 4/93.
Krukowski Henryk. Horodło Chrześcijańskie. Lublin 1999.
Orzechowski Ferdynand. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Powiat Hrubieszowski.
Paździor Marian. Kościół i Klasztor Podominikański w Horodle nad Bugiem. w: Kwartalnik Architektury i Urbanistyki. Tom XXXVIII. Zeszyt 1. Warszawa 1993.
Piotrowicz T. Horodło. Hrubieszów 1928.
Sobiłło Marek. Kapliczki i krzyże przydrożne Parafii Horodło. Praca magisterska pisana na KUL. 2005 r.
Stamirski Henryk. Powiat Horodelski w roku 1472. Hrubieszów 1958.
Tuz Dariusz. Dzieje Parafii Horodło w latach 1905 – 1997. praca magisterska. Wrocław 1997.
(Ponadto szereg artykułów o tematyce horodelskiej w Zamojskiej edycji Niedzieli autorstwa ks. H. Krukowskiego).
Список літератури – на сайті «Знання про Україну».