[2006 р.] Історія і пам’ятки

Gorlice

Historia miasta

Data powstania Gorlic jest bardzo trudna do ustalenia, pierwsze ślady bytności człowieka na terenie dzisiejszych Gorlic, odnalezione podczas prac archeologicznych, datuje się na lata 4000-1700 p.n.e.. Liczne znaleziska potwierdzają ciągłość osadnictwa na tych terenach przez cały okres średniowiecza. Te wszystie informacje pochodzą z wykopalisk, natomiast dzięki pierwszym dokumentom, w których wspomina się o tych terenach, wiadomo na pewno, że około połowy XIV wieku rycerz Dziersław I Karwacjan, wywodzący się z bogatej rodziny kupców i bankierów krakowskich pochodzących z Francji, wszedł w posiadanie znacznych włości w ówczesnej ziemi bieckiej, składających się z terenów dzisiejszego Glinika Mariampolskiego, Stróżówki, Ropicy i Rychwałdu (obecnie Owczary). On to przypuszczalnie około 1350 roku (wg. Kromera 1355 r.) na prawie polskim , otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego zezwolenie na założenie Gorlic. Wzmianki źródłowe z lat 1388 i 1404 potwierdzają istnienie miasta. W 1404 roku nastąpił podział dóbr miedzy synów Dersława, Jana i Dersława II-go. Gorlice zostają przy Dersławie II, który przystępuje do budowy nowego dworu obronnego. W 1416 roku w miescie działa już Rada Miejska i wójt a w 1417 roku Władysław Jagiełło przenosi Gorlice z prawa polskiego na prawo magdeburskie. Po śmierci Dersława II-go w 1425 roku, jego synowie Jan i Piotr dzielą się Gorlicami. W 1496 roku Karwacjanie zmieniaja nazwisko na Gorliccy. Pod koniec XV wieku rozbudowane miasto posiada już prawo składu wina.

Ostatecznie przyjmuje się, że Gorlice zostały założone ok. 1350 roku a przed rokiem 1375-tym posiadały już prawa miejskie.

Gorlice jako miasto prywatne były ośrodkiem utworzonym przez Karwacjanów z kompleksu dóbr zwanych państwem gorlickim, które mimo różnych kolei losu przetrwało aż do czasu rozbiorów.

Gorlice dzięki sprzyjającym warunkom (dogodne położenie, centrum włości, opieka właścicieli) rozwijały się bardzo szybko i pomyślnie jako ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Pierwsze wzmianki o gorlickim rzemiośle pochodzą z początków XV wieku. Dokumenty z XV i XVI wieku wymieniają dość często rzemieślników i kupców, co świadczy o rozwiniętym życiu gospodarczym miasta. Już w XV wieku pojawiły się pierwsze organizacje cechowe. W 1450 roku, ówczesny dziedzic Gorlic, Jan Karwacjan zatwierdził statut dla cechu szewskiego.

Nieco wcześniej, w 1446 roku tenże sam Karwacjan, na prośbę mieszczan wydał dokument potwierdzają poprzednio uzyskane prawa i przywileje miasta. Ostatni z rodu, Jan Karwacjan uzyskał w 1504 roku, od króla Aleksandra, przywilej dla Gorlic na dwa jarmarki rocznie oraz targ tygodniowy w poniedziałek. Przywilej ten potwierdził w 1518 roku, król Zygmunt Stary. W tym czasie dziedzicem Gorlic był Wojciech Śmigielski.

Wiek XVI i 1-sza połowa XVII to okres rozwoju gorlickiego rzemiosła i handlu. Dokument z 1589 roku wymienia: krawców, sukienników, płócienników, kowali, bednarzy, rzeźników, piekarzy, szewców i garncarzy.. Na początku XVIII wieku było reprezentowane blisko 20 zawodów. Kupcy gorliccy posiadali kontakty handlowe z Krakowem, Nowy Sączem, Bieczem, Jarosławiem a nawet Bardejowem na Węgrzech. Miasto było znane z targów, na które przybywali kupcy z pobliskich Węgier, handlowano min. płótnem, skórami, zbożem i winem. Na początku XVII wieku Gorlice, jak na ówczesne warunki, były dość dużym i ludnym miastem. W 1608 roku posiadały 137 domów i ponad 1200 mieszkańców.

Z końcem XV wieku wielka fortuna Karwacjanów – Gorlickich, skutkiem podziałów rodzinnych zaczęła się rozpadać. Z początku II-giej połowy XVI wieku dawna majętność Karwacjanów przeszła w ręce Stanisława Odrowąża Pieniążka, który w 1542 potwierdził wszystkie przywileje dla miasta. Nowo zorganizowana włość Pieniążków w 1563 roku liczyła dwa miasta i dwanaście wsi. Za czasów Pieniążków, którzy byli wyznawcami kalwinizmu, Gorlice stały się znaczącym ośrodkiem tego ruchu religijnego.W latach 1565-1570 Przecław Pieniążek założył w Gorlicach zbór kalwiński. To tu właśnie 22 maja 1617 roku odbyło się głosne w kraju kolokwium trzech wyznań – kalwinów, arian i katolików. W 1625 roku połowę Gorlic nabyła kalwińska rodzina Rylskich, która w okresie potopu stanęła po stronie Szwedów i Rakoczego.

Druga połowa XVII wieku nie była dla Gorlic zbyt szczęśliwa, 2 maja 1657 roku dotarł do Gorlic podjazd wojsk szwedzko-węgierskich. Podjęta przez zwolenników Pieniążka, trzymających stronę królewską, próba obrony miasta zakończyła się tragicznie. Wojska Rakoczego zdobyły dwór Pieniążków, spaliły należącą do nich połowę miasta, wymordowały znaczną część jego mieszkańców. Po okresie potopu miasto było zrujnowane i wyludnione a w 1662 roku liczyło zaledwie 284 mieszkańców.

W 1660 roku król Jan Kazimierz aby pomóc spalonemu miastu ustanawia 2 nowe jarmarki rocznie.

Mimo szeregu klęsk żywiołowych (pożary miasta w latach 1689 i 1694) i ogólnego kryzysu gospodarki miejskiej Gorlice podniosły się jednak z upadku i powoli odbudowały. W XVIII wieku w porównaniu z wieloma innymi miastami regionu, posiadały znacznie lepsze warunki rozwoju. Omijały je szczęśliwie wojny, jakie w początku XVIII wieku toczyły się na terenie Rzeczpospolitej. Nie przyniosły mu również większej szkody, walki prowadzone w okolicy w okresie konfederacji barskiej.

W latach 1715-1720 obie połowy Gorlic – Pieniążków i Rylskich – nabył Stanisław Łętowski, chorąży krakowski i podstarości biecki, uczestnik wyprawy Jana III Sobieskiego na Wiedeń. Synowie Łętowskiego nie przynieśli jednak chluby rodzinie. Stanisław Łętowski jako jedyny z posłów województwa krakowskiego podpisał na sejmie w 1773 roku pierwszy rozbiór Polski. Jeo brat Aleksander rozpuścił i zadłużył gorlicki majątek tak, że władze austriackie sprzedały go w 1806 roku na licytacji. Nowym właścicielem Gorlic został Jan Nepomucen Stadnicki z Rożnowa.

Odnowy gospodarczej Gorlic, nie zahamował rozbiór Polski i włączenie miasta w 1772 roku wraz z całą Galicją do monarchii austriackiej. Właśnie w drugiej połowie XVIII wieku można zaobserwować jego wzmożony rozwój. Miasto stało się dość znacznym ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym a na szeroką skalę rozwinął się wyrób płótna i sukna oraz szewstwo. W 1784 roku było w Gorlicach 70 samodzielnych tkaczy oraz 41 mistrzów szewskich. W mieście również kwitł handel. Oprócz cotygodniowych targów odbywało się tutaj 12 dorocznych jarmarków, na których handlowano głównie bydłem, zbożem i płótnem. W 1806 roku majątek Łętowskich zostaje sprzedany na licytacji przez władze austriackie, nabywcą jest hr. Nepomucen Stadnicki z Rożnowa. Po Stadnickich właścicielami byli Miłkowscy, Lebowscy, Dzieduszyccy, Zdziechowscy

Gorlice czerpiące niemałe korzyści z handlu i rzemiosła, zaczęły się szybko rozrastać i rozbudowywać. Opodal małego i ciasnego miata zaczęły powstawać przedmieścia (Zawodzie, Magdalenka i inne) W 1848 roku Gorlice liczyły 3787 mieszkańców.

W połowie XIX wieku na skutek silnej konkurencji przemysłu, upadło tutejsze rzemiosło, ale zastój gospodarczy miał charakter przejściowy.

W Gorlicach, gdzie obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów, społeczność żydowska powstawała stopniowo, powoli. W okresie porozbiorowym władze austriackie nie honorowały już dawnych praw polskich. Wprowadziły zakaz pobytu Żydów na terenach wiejskich koncentrując ich w gettach w wydzielonych dzielnicach miast. Warunki życia w gettach były bardzo ciężkie. Panował tam ścisk, ciasnota, chaos i brud. W Gorlicach nie powstało getto właśnie dlatego, że Żydzi napływali tu stopniowo, a przedtem ich nie było. W drugiej połowie XIX wieku utworzyli już jednak własną gminę wyznaniową, zbudowali synagogę. Mieli wywrzeć duży wpływ na rozwój miasta w okresie boomu naftowego i w okresie międzywojennym. Do XIX wieku nie było w Gorlicach praktycznie ludności niemieckiej. Niewielka kilkudziesięcioosobowa grupa Niemców i Czechów osiedliła się w Gorlicach dopiero w okresie prosperity naftowego. Kilka zaledwie osób austriackiej administracji albo wyjechało po ogłoszeniu autonomii Galicji albo uległo szybkiej polonizacji.

W latach 1853-1858 mieszkał i pracował w Gorlicach Ignacy Łukasiewicz, wynalazca lampy naftowej którego zwabiły do Gorlic, występujące w okolicy bogate złoża ropy naftowej. Dzięki wynalazkowi Łukasiewicza w drugiej połowie XIX wieku, Gorlice przeżywały kolejny okres bujnego rozkwitu, stając się znaczącym, jak na owe czasy ośrodkiem miejskim i przemysłowym. Pod koniec XIX wieku powstało w mieście kilka zakładów związanych z przemysłem naftowym. W 1883 roku dwaj inwestorzy z zagranicy – kanadyjczyk Henry William Mac Garvey oraz Anglik John Simeon Bergheim, wybudowali, wybudowali w pobliskim Gliniku Mariampolskim fabrykę sprzętu wiertniczego, a następnie w 1885 roku duża rafinerię ropy naftowej. W tym czasie powstały również inne duże zakłady: odlewnia żeliwa i metali kolorowych, fabryka kwasu siarkowego, fabryka świec parafinowych, fabryka nawozów sztucznych, fabryka kotłów i inne.. Oprócz tego w mieście działało wiele zakładów rzemieślniczych.

Rozwijający się przemysł wymagał nowych połączeń komunikacyjnych. Wybudowana w 1885 roku bocznica kolejowa, połączyła Gorlice ze stacją kolejową w Zagórzanach na lini Jasło – Stróże.

Niemały wpływ na rozwój miasta i podniesienie jego rangi było utworzenie powiatu gorlickiego w 1860 roku oraz otrzymanie własnego samorządu w 1867 roku. W tym czasie Gorlice zajmowały obszar około 605 ha, posiadały 352 budynki oraz 3383 mieszkańców.

Do 1874 roku Gorlice były zabudowane przeważnie małymi drewnianymi domami, jedynie nieliczne kamieniczki bogatszych mieszczan, dwór i kościół były murowane. W tymże roku niemal całe miasto strawił ogromny pożar, w którym spłonął zabytkowy kościół św. Mikołaja oraz żydowska synagoga. Po pożarze miasto odbudowało się już jako murowane.

Miasto szybko się rozrastało, wykraczając poza swoje dotychczasowe granice. Przebudowie i modernizacji uległo centrum miasta, które oprócz budynków mieszkalnych otrzymało szereg obiektów publicznych. Pod koniec XIX i na początku XX wieku poważnym mecenasem regionu gorlickiego stał się Władysław Długosz, chłop z Siar, który dorobił się dużego majątku na ropie naftowej i postanowił częściowo podzielić się nim ze społeczeństwem. Wspierał w szczególności budowę szkół ludowych, budowę szpitala, budynku Towarzystwa Gimnastycznego Sokół założonego 1892 z pierwszym kinem w Gorlicach, budowę dwóch internatów polskiego i ruskiego, tzw. burs. Wspierał działalność harcerstwa, Towarzystwa Krajoznawczego, Spółdzielczości. Został dlatego wybrany marszałkiem powiatu, senatorem, a nawet ministrem do spraw Galicji w rządzie austriackim. Na przełomie XIX i XX wieku Gorlice były już sporym ośrodkiem miejskim liczącym blisko 6000 mieszkańców, będąc największym miastem na Podkarpaciu, większym od Jasła, Krosna i Sanoka.

Dynamiczny rozwój miasta przerwał wybuch I wojny światowej. W latach 1914-1915 Gorlice znalazły się w bezpośrednim zasięgu walk frontowych. Podczas zbliżania się do miasta wojsk rosyjskich większość radnych wraz burmistrzemy zdezerterowało z Gorlic do Czech i Austrii a w mieście pozostał ksiądz Bronisław świeykowski, który przy pełnym poparciu mieszczan został mianowany komisarycznym burmistrzem miasta. Miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Ostatecznie 2 maja 1915 roku podczas wielkiej ofensywy, wojska austriacko-niemieckie zdobyły Gorlice. W wyniku tych działań wojennych miasto zostało niemal całkowicie zniszczone, poniosło ogromne straty ludnościowe i materialne. Według wyliczeń, z 585 budynków ocalało zaledwie 120. Lata międzywojenne były okresem mozolnej odbudowy z powojennych zniszczeń.1915-1918 budowa cmentarzy wojennych 1917 plan regulacji miasta1920 1931 odbudowa kosciola

Wkrótce po napaści Niemiec na Polskę, 7 września 1939 roku Gorlice bez walki dostały się w ręce Niemców. Początkowy okres okupacji był dla miasta względnie spokojny, jednak już w 1940 roku Gestapo na ulicacg Gorlic dokonało pierwszej masowej łapanki. Z grupy aresztowanych, ponad 100 osób skierowano do obozu w Oświęcimiu. Liczne aresztowania i egzekucje miały również miejsce w latach 1943 i 1944.W latach 1939-44 stracono 8200 Polaków Żydów Cyganów.

16 I 1945 roku do Gorlic wkroczyła Armia Czerwona. W latach 1948-50 dokonano przebudowy ratusza a w 1955 roku właczono Glinik Mariampolski w granice Gorlic, w 1957 roku otwarto muzeum, w latach 1969-1972 przebudowano Rynek.

Pochodzenie nazwy miasta

Gorlice – dawniej zwane Gardlicza (wg. Długosza – XV w.), Garlicza (wg. Kromera – XVI w.) lub Gorlica (wg. Potockiego – XVII w.). Pochodzenie nazwy miasta do dziś jest sporne i niewyjaśnione. Dotychczasowi badacze przypuszczają, że nazwa Gorlic jest pochodzenia miejscowego. Wywodzi się przypuszczalnie od miejsca wypalonego – wygorzałego (Haliczer) lub słowa gorlica mogącego określić położenie osady na górkach

Herb Gorlic

Herb Gorlic przedstawia sylwetkę lwa na niebieskim polu, trzymającego w łapach klucze. Taki herb Gorlic znany jest z odbitek szeregu pieczęci miejskich z lat 1535-1786 i wywodzi się od prywatnego herbu pierwszych właścicieli miasta, Karwacjanów. Herb Karwacjanów Zadora wg. pieczęci sygnetowej Jana Karwacjana z 1470 roku przedstawia właśnie głowę lwa.

Warto zobaczyć w Gorlicach

- muzeum PTTK imienia Ignacego Łukasiewicza

- ratusz przy Rynku (w latach 1780-1790 mieściła się w nim apteka Łukasiewicza)

- kościół NMP z lat 1875-92 projektu M.F Pavoniego z ołtarzem Marconiego i obrazem Jana Styki przedstawiajacym Marię miażdżącą głowę węża

- Dwór Karwacjanow – odbudowany dwór obronny z XVI wieku

- cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Trójcy

- muzeum w Centrum Diecezjalnym przy cerkwi prawosławnej z bogatym zbiorem starodruków, ksiąg liturgicznych, ikon i sprzętów cerkiewnych

- cmentarz wojenny nr 91 na Górze Cmentarnej

- cmentarz wojenny nr 90 na cmentarzu żydowskim

- cmentarz wojenny nr 87 przy ulicy Łokietka

- miejsce po cmentarzu wojennym nr 89, dziś na miejscu cmentarza stoja bloki przy ulicy Kopernika

- park miejski zalożony przez Wojciecha Biechońskiego. Prowadzi do niego most linowy na rzece Ropie. W parku pomnik Biechońskiego

- kapliczka przy ulicy Węgierskiej z rzezba Jezusa Frasobliwego z 1573. Na kapliczce znajduje sie pierwsza na świecie uliczna latarnia naftowa

- kapliczka przy zbiegu ul Wąskiej i Krzywej – datowana na 1664 rok – najstarsza w mieście

- cmentarz żydowski na południowym stoku Góry Cmentarnej – ok. 500 macew

- kamienice w Rynku, niegdyś żydowskie z płaskorzeźbami przedstawiającymi lwa i lewianty

- pomnik przy ul Podkościelnej przedstawiający 5 twarzy – miejsce rozstrzelania ok 20 Żydów przez gestapo

- szklarczykówka – dziś dom pamięci Wilhelma Macha – rozstrzeliwano Żydów i Polaków

- dawne synagogi – jedna przy ul Piekarskiej dziś piekarnia, druga w dawnym budynku straży pożarnej na ulicy Strażackiej

- kaplica rodzinna Miłkowskich na terenie cmentarza parafialnego w Gorlicach, tam też grób nieznanego żołnierza

- liceum im Marcina Kromera przy ul Kromera 1 z poczatków XX-go wieku

Dziękuję za konsultację historyczną we wszystkich tematach związanych z Gorlicami Pani Agnieszcze Garbień.

Bibliografia:

Gorlickie nastroje – Roman Dziubina – UNIGRAF Bydgoszcz 2002

Gorlice – studium historyczno-urbanistyczne. Józef Barut PTTK Brzozów 1991

Gorlice i okolice – Stanisław Kłos – Sport i Turystyka – Warszawa 1976

Nad rzeką Ropą. Z dziejów Gorlic, Biecza i okolic. – Praca zbiorowa – Wydawnictwo literackie – Kraków 1962

Gorlice i okolice – monografia krajoznawcza powiatu. Sport i Turystyka – Warszawa 1962

Beskid Niski dla prawdziwego turysty – – praca zbiorowa – Rewasz – Pruszków 2002

Łemkowszczyzna – Paweł Krokosz, Mariusz Ryńca – Bezdroża – Kraków 2004

Джерело: [2005 р.]